Mae cyfnod y cofio yn gyfle i ni, fel y dywed y cynnig, dalu teyrnged i wasanaeth ac aberth unigolion o bob rhan o Gymru sydd bellach yn gwasanaethu neu sydd wedi gwasanaethu yn ein lluoedd arfog, cydnabod gwaith sefydliadau, unigolion a gwirfoddolwyr sy'n cefnogi cymuned a chyn-filwyr ein lluoedd arfog ledled Cymru, yn helpu cenedlaethau'r dyfodol i ddeall gwrthdaro'r gorffennol, Lle mae'r gorffennol yn llywio'r dyfodol, cofiwch bawb sydd wedi colli eu bywyd mewn rhyfeloedd a gwrthdaro, gan gynnwys anafusion sifil, a chefnogi'r angen am ddatrysiadau heddychlon i bob gwrthdaro.
Fel y clywsom, mae cofio'r flwyddyn hon yn nodi hanner can mlynedd ers y cadoediad a ddaeth â'r ymladd yn rhyfel Korea i ben—y rhyfel anghofiedig. Mae hefyd yn anrhydeddu cyfraniad y genhedlaeth mewn lifrai a ymgymerodd â gwasanaeth cenedlaethol, 60 mlynedd ar ôl i'r aelod olaf o'r lluoedd arfog gael ei ryddhau o'r fyddin. Roedd fy nhad yn filwr gwasanaeth cenedlaethol ddegawd cyn hynny, yn gwasanaethu yng Nghyprus a'r Aifft. Yn ystod rhyfel Korea, anfonwyd unedau o'r gatrawd Gymreig ar y pryd i Korea, yng nghwmni y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig a phlatŵn o Gyffinwyr De Cymru. Lladdwyd 32 aelod o'r gatrawd Gymreig yn y gwrthdaro. Fel y clywsom, mae cofio 2023 hefyd yn nodi saith deg pum mlynedd ers i bobl o'r Caribî gyrraedd ar yr Empire Windrush, llawer ohonynt yn gyn-filwyr yr ail ryfel byd.
Wrth siarad yma ym mis Gorffennaf, amlygais yr ymgyrch Credit their Service a lansiwyd gan y Lleng Brydeinig Frenhinol, gan alw am roi diwedd ar drin iawndal milwrol fel incwm ar draws profion modd budd-dal lles a phwysleisiodd yr angen am weithredu gan Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol Cymru i sicrhau bod hyn yn digwydd. Mae tua 150,000 o aelodau o gymuned lluoedd arfog y DU yn derbyn iawndal milwrol a ddyfarnwyd i gefnogi costau parhaus salwch neu anaf a gafwyd yn ystod gwasanaeth. Canlyniad prawf modd yw bod rhai o aelodau tlotaf cymuned y lluoedd arfog yn cael eu hamddifadu o filoedd o bunnoedd o gymorth, tra bod iawndal sifil, megis ar gyfer anaf personol neu esgeulustod meddygol, wedi'i eithrio rhag hyn. Er ei fod yn fater ledled y DU, mae hyn yn cynnwys meysydd lle mae Llywodraeth Cymru yn arwain, ac felly rydym yn edrych arnyn nhw i ymateb.
Arweiniais ddadl fer yma ym mis Ionawr 2008 yn cefnogi ymgyrch Anrhydeddu'r Cyfamod, y Lleng Brydeinig Frenhinol, gan ddod i'r casgliad bod yn rhaid ymladd hyn nes iddo gael ei ennill, a chroesawais gyhoeddi cyfamod lluoedd arfog y DU ym mis Mai 2011. Llofnododd Llywodraeth Cymru a phob awdurdod lleol yng Nghymru y cyfamod a thanysgrifio i weithio gyda sefydliadau partner i gynnal ei egwyddorion, yn ogystal â byrddau iechyd, yr heddlu a busnesau ers hynny. Mae'r Lleng Brydeinig Frenhinol yn annog Llywodraeth nesaf y DU, pwy bynnag ydyw, i gryfhau dyletswydd cyfamod y lluoedd arfog. Mae hyn yn cynnwys ymestyn ei gyrhaeddiad i gwmpasu Llywodraethau'r DU a'r rhai datganoledig a phob mater polisi.
Yn y cyd-destun hwn, nodwyd, fel y clywsom, fod y canllawiau statudol ar ddyletswydd cyfamod y lluoedd arfog wedi'u cyhoeddi fis Tachwedd diwethaf, a luniwyd gan Lywodraeth y DU mewn ymgynghoriad â'r Llywodraethau datganoledig, gan osod dyletswydd gyfreithiol ar awdurdodau penodedig i roi sylw dyledus i egwyddorion cyfamod y lluoedd arfog wrth arfer swyddogaethau statudol ym meysydd datganoledig gofal iechyd, addysg a thai. Nodir hefyd bod Llywodraeth y DU wedi lansio pecyn ariannu gwerth £33 miliwn ym mis Mawrth i gefnogi cyn-filwyr dros y tair blynedd nesaf, a'u bod wedi lansio Ymgyrch Op FORTITUDE ar gyfer cyn-filwyr digartref ym mis Gorffennaf—llinell gymorth gyntaf o'i math ac yn rhan o raglen ddwy flynedd gwerth £8.55 miliwn i gyflawni addewid Llywodraeth y DU i atal cyn-filwyr rhag gorfod cysgu allan.
Mae darparwyr tai, gan gynnwys Alabaré Homes for Veterans, wedi'u rhestru fel rhai sy'n derbyn atgyfeiriadau Op FORTITUDE. Mae Alabaré Homes for Veterans yn darparu cymorth pwrpasol i gyn-filwyr yn y gogledd a'r de—yn benodol Caerdydd, Pontypridd, Abertawe a Chonwy. Fel y gwnaeth cyn-filwr yn y fyddin Brydeinig sy'n byw yn y gogledd e-bostio'n ddiweddar, 'Mae gennyf i ffrindiau a chydweithwyr sydd wedi llithro drwy'r rhwyd ac sydd neu wedi bod yn ddigartref. Fel y gwyddom, mae canran fawr o bobl ddigartref y DU yn gyn-filwyr Lluoedd Arfog Prydain, sy'n annerbyniol o ystyried eu bod wedi rhoi eu bywydau i amddiffyn y deyrnas a'r wlad.
Mae'r elusen iechyd meddwl Adferiad wedi dweud wrthyf, er bod dau fentor cymheiriaid cyn-filwyr, Change Step, wedi'u hymgorffori ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr—. Maen nhw a GIG Cymru i gyn-filwyr wedi dweud wrthyf fod angen penodi mentoriaid cymheiriaid i'r pum bwrdd iechyd arall nad oes ganddynt un. Maen nhw'n ychwanegu ei fod wedi dod yn loteri cod post nawr o ran mynediad cyn-filwyr at fentor cymheiriaid. Felly, pan fyddwn yn dweud, 'Ni â'u cofiwn hwy', mae'n rhaid i ni gofio beth mae hynny'n ei olygu mewn gwirionedd. Diolch yn fawr.
